مالیات بر ارث چیست و چگونه محاسبه میشود؟
پیش از آن‌که به مفهوم مالیات بر ارث بپردازیم، لازم است بدانیم ارث به چه معناست. هنگامی که فردی از دنیا می‌رود، دارایی‌ها، تعهدات، حقوق و مسئولیت‌هایی از او به‌جای می‌ماند که مطابق قانون به بازماندگان وی انتقال می‌یابد. این مجموعه به عنوان ارث شناخته میشود.
زمانی که این دارایی‌ها به وارثان منتقل میشود، قانون برای بخشی از آن، مبلغی را به عنوان مالیات تعیین می‌کند. این نوع مالیات که در نظام مالیاتی ایران در زمره‌ی مالیات‌های مستقیم و از نوع مالیات بر دارایی قرار دارد، با عنوان مالیات بر ارث شناخته میشود. به‌عبارتی، مالیات بر ارث سهم دولت از دارایی‌های به‌جا مانده پس از فوت افراد است؛ سهمی که پیش از بهره‌مندی وراث باید پرداخت شود.
همچنین، در صورتی که وراث اظهارنامه مالیات بر ارث را در مهلت قانونی تعیین‌شده به سازمان امور مالیاتی ارائه ندهند، مشمول جریمه عدم ارسال اظهارنامه خواهند شد؛ این جریمه ممکن است درصدی از مالیات متعلقه باشد و منجر به افزایش مبلغ نهایی پرداختی شود. از این‌رو، آگاهی از زمان‌بندی و قوانین مربوط به تسلیم اظهارنامه اهمیت بالایی دارد.
وراث در مالیات بر ارث به چند طبقه تقسیم می‌شوند؟
مطابق با آنچه در ماده 18 قانون مالیات‌های مستقیم و ماده 862 قانون مدنی آمده، قانون‌گذار برای نظم‌بخشی به روند ارث‌بری، بستگان متوفی را در سه طبقه اصلی جای داده است. این طبقه‌بندی بر اساس میزان قرابت و نزدیکی خونی با فرد فوت شده انجام می‌گیرد و ترتیب آن در انتقال ارث اهمیت بسزایی دارد:
- طبقه اول شامل نزدیک‌ترین عزیزان متوفی است: پدر و مادر، همسر، فرزندان و نوه‌ها.
- طبقه دوم دربرگیرنده بستگان درجه‌دوم اوست: پدربزرگ و مادربزرگ و اجداد ایشان، خواهر و برادر، و همچنین فرزندان آن‌ها (یعنی خواهرزاده و برادرزاده).
- طبقه سوم شامل خویشاوندان دورتر میشود: عمو، عمه، دایی، خاله و نیز فرزندان ایشان.
آنچه در این میان اهمیت دارد، ترتیب تقدم این طبقات است. بدین معنا که تا زمانی که حتی یک نفر از طبقه‌ی اول در قید حیات باشد، هیچ‌کدام از اعضای طبقات دوم و سوم حقی از ارث نخواهند برد. تنها در صورتی نوبت به طبقات بعدی می‌رسد که در طبقه بالاتر، هیچ وارثی موجود نباشد.
در این میان، شناخت دقیق از انواع مالیات در ایران از جمله مالیات بر ارث، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند؛ چرا که قبل از تقسیم اموال، پرداخت مالیات متعلقه الزامی است. بهره‌گیری از مشاوره مالیاتی حرفه‌ای می‌تواند به وراث کمک کند تا فرایند قانونی را با آگاهی و دقت بیشتری طی کرده و از بروز مشکلات احتمالی در محاسبه یا پرداخت مالیات جلوگیری نمایند.
چه دارایی‌هایی مشمول مالیات بر ارث هستند؟
مهم‌ترین مصادیق این اموال را عبارتند از:
دارایی‌های غیرمنقول
شامل خانه‌های مسکونی، واحدهای تجاری یا اداری، زمین‌های کشاورزی یا بایر، باغ‌ها، عرصه و اعیان املاک، و همچنین حقوق مالی چون سرقفلی یا حق واگذاری محل کسب. وراث طبقه اول (همچون فرزندان، همسر، پدر و مادر) مشمول نرخ 7.5 درصدی مالیات بر املاک می‌شوند.
اما برای وراث طبقات دوم و سوم، نرخ مالیات بین دو تا چهار برابر بیشتر از طبقه اول است؛ چرا که فاصله نسبی و قرابت خانوادگی در تعیین نرخ موثر است.
اموال منقول
از خودروهای سبک و سنگین گرفته تا موتورسیکلت، قایق و شناورها، همچنین طلا، جواهرات، و دیگر اشیای گران‌بها که در مالکیت متوفی بوده‌اند. پس از تعیین ارزش روز وسیله نقلیه وراث طبقه اول باید 2 درصد از بهای خودرو را به عنوان مالیات پرداخت نمایند. این نرخ برای آنان که پیوند خونی کمتری با متوفی دارند، یعنی وراث طبقات دوم و سوم، به مراتب سنگین‌تر است؛ به‌گونه‌ای که آنان باید بین دو تا چهار برابر این مبلغ را بپردازند.
وجوه نقد و سپرده‌های بانکی
شامل تمام حساب‌های بانکی اعم از ارزی و ریالی، مانند حساب‌های جاری، قرض‌الحسنه، سپرده‌های کوتاه‌مدت یا بلندمدت، که در زمان فوت به نام متوفی ثبت شده‌اند. پس از شناسایی و ارزش‌گذاری دقیق این منابع، سازمان امور مالیاتی برای هر گروه از وراث نرخ مشخصی از مالیات را در نظر می‌گیرد. وراث طبقه اول (نزدیک‌ترین بستگان متوفی) موظف‌اند 3 درصد از ارزش خالص این دارایی‌ها را به عنوان مالیات پرداخت کنند. اما وراث طبقات دوم و سوم باید مالیاتی معادل دو تا چهار برابر این میزان بپردازند؛ تفاوتی که بازتابی از فاصله نسبی آنان با فرد درگذشته است.
سهام، اوراق و سهم‌الشرکه
سهام شرکت‌های بورسی و غیربورسی، سهم‌الشرکه در شرکت‌های با مسئولیت محدود یا تضامنی، اوراق مشارکت دولتی و خصوصی، حق تقدم سهام و سایر دارایی‌های مالی مشابه. در چنین مواردی، میزان مالیات نه‌تنها به نوع سهام (اعم از بورسی یا غیربورسی) بستگی دارد، بلکه برگه تشخیص مالیات و قوانین مربوط به انحصار وراثت نیز در تعیین آن نقش مهمی ایفا می‌کنند. ارزش‌گذاری سهام، بر پایه نرخ روز و وضعیت آن در زمان فوت متوفی صورت می‌گیرد و سپس سهم مالیاتی برای هر وارث به صورت جداگانه مشخص میشود.
هر یک از طبقات وراث بر اساس میزان قرابت خانوادگی با متوفی، موظف‌اند نرخ متفاوتی از مالیات را نسبت به این دارایی‌ها پرداخت کنند؛ به‌گونه‌ای که وراث طبقه اول مالیات کمتری پرداخته و طبقات دوم و سوم متحمل مبالغ بالاتری خواهند شد. آگاهی از موارد معافیت مالیاتی و نحوه اعمال آن می‌تواند در کاهش بار مالی برای وراث بسیار موثر باشد.
حقوق و مزایای قابل دریافت
مطالباتی مانند حقوق یا مزایایی که تا زمان حیات پرداخت نشده و همچنان طلب متوفی محسوب می‌شوند، و نیز حقوقی مانند حق اختراع، حق تالیف، ثبت علائم تجاری و طرح‌های صنعتی، سرقفلی، و حق کسب و پیشه.
شایان ذکر است که برخی منابع مالی، مانند مستمری بازماندگان، بیمه‌های عمر یا کمک‌هزینه‌های فوتی که توسط صندوق‌های بازنشستگی و بیمه‌گرها پرداخت می‌شوند، ممکن است طبق قوانین خاص از پرداخت مالیات بر ارث معاف باشند یا مشمول نرخ‌های ویژه شوند.
نحوه تکمیل و ارسال اظهارنامه مالیات بر ارث
در پی درگذشت هر فرد، وراث موظف‌اند طی فرایندی قانونی، اموال، دارایی‌ها و دیون باقی‌مانده از متوفی را به سازمان امور مالیاتی کشور اعلام نمایند. این اقدام از طریق تکمیل و ارائه «اظهارنامه مالیات بر ارث» انجام می‌گیرد که در قالب فرم‌های مخصوصی تنظیم شده و باید شامل جزئیات کامل دارایی‌های منقول و غیرمنقول، بدهی‌ها و هزینه‌های مرتبط با متوفی، بر مبنای ارزش آن‌ها در تاریخ فوت باشد.
بر اساس مقررات، وراث یک سال از تاریخ فوت فرصت دارند تا اظهارنامه مالیاتی را به اداره امور مالیاتی صالح ارائه دهند. اگرچه در قانون جدید، جریمهای مستقیم برای عدم ارسال اظهارنامه در این مهلت تعیین نشده است، اما در صورت تاخیر، برخی معافیت‌ها نظیر هزینه‌های کفن‌ودفن و دیون متوفی قابل اعمال نخواهند بود. از این‌رو، بی‌توجهی به مهلت قانونی، می‌تواند هزینه‌های مالیاتی نهایی را افزایش داده و روند دریافت گواهی‌های لازم را با چالش‌هایی مواجه کند.
در خصوص مواردی که تاریخ فوت پیش از آغاز سال 1395 بوده، اگر اظهارنامه ظرف شش ماه از زمان فوت ارائه نگردد، مشمول جریمهای معادل 10 درصد مالیات متعلقه خواهد بود.
اداره مالیاتی صالح برای رسیدگی به مالیات بر ارث، اداره‌ای است که آخرین محل اقامت قانونی متوفی در حوزه آن قرار داشته است. در صورتی که هیچ‌یک از وراث در داخل کشور اقامت نداشته باشند، مسئولیت رسیدگی بر عهده اداره کل امور مالیاتی شهر تهران خواهد بود.
در چنین شرایطی، بهره‌گیری از خدمات تخصصی توسط بهترین شرکت حسابداری در رشت و سایر شهرها می‌تواند به وراث کمک کند تا روند تهیه و ارسال اظهارنامه را با دقت و مطابق با قوانین طی کنند. این شرکت‌ها با آگاهی کامل از طریقه نوشتن اظهارنامه مالیاتی، امکان برخورداری از معافیت‌های قانونی و کاهش ریسک‌های مالیاتی را برای مراجعان فراهم می‌سازند.
قانون جدید مالیات بر ارث (از سال 1395 به بعد) چه تغییراتی داشته است؟
در آبان‌ماه سال 1316 برای نخستین بار، قانونی تحت عنوان «مالیات بر ارث و نقل و انتقالات بلاعوض» در کشور تصویب شد. این قانون که آغازگر نظام مالیاتی ارث در ایران بود، به مرور زمان با تغییرات و اصلاحاتی روبه‌رو شد و جای خود را به مقررات نوین‌تری داد. نقطه عطف این تحولات، تصویب «قانون اصلاح مالیات‌های مستقیم» در تیرماه 1394 بود که اجرای آن از ابتدای فروردین 1395 آغاز شد. مهم‌ترین تحول در این قانون، بازنگری در شیوه محاسبه دارایی‌های متوفی و صدور مفاصا‌حساب مالیاتی بود؛ موضوعی که با هدف تسهیل روند امور برای وراث و حذف پیچیدگی‌های غیرضروری در قوانین پیشین صورت گرفت.
پیش از این اصلاحات، وراث مکلف بودند تمام دارایی‌های متوفی را به صورت یکجا محاسبه و مالیات آن را به صورت کلی پرداخت کنند. اما در چارچوب قانون جدید، امکان تفکیک دارایی‌ها فراهم شده است. به این معنا که وراث می‌توانند به‌صورت جزئی و مرحله به مرحله، درباره اموال باقی‌مانده تصمیم‌گیری کرده و مالیات مربوط به هر بخش را در زمان مقتضی پرداخت کنند. این انعطاف‌پذیری، فرصتی مناسب برای مدیریت بهتر امور مالی وراث ایجاد کرده و الزامی برای تسویه کلیه مالیات‌ها به‌صورت هم‌زمان باقی نگذاشته است.
بر اساس این اصلاحیه، پرداخت مالیات بر ارث تنها زمانی ضرورت می‌یابد که وراث تصمیم به انتقال مالکیت تمام یا بخشی از دارایی‌های متوفی به نام خود داشته باشند. در صورتی که بخشی از اموال تا مدت زمانی بدون تغییر باقی بماند، نیازی به پرداخت مالیات در خصوص آن بخش وجود ندارد. این رویکرد، علاوه بر افزایش کارایی نظام مالیاتی کشور، موجب کاهش قابل‌توجه موارد فرار یا تاخیر در پرداخت مالیات نیز خواهد شد.
یکی دیگر از تغییرات مهم این قانون، حذف معافیت‌های مالیاتی پیش‌بینی‌شده برای وراث در قانون قبلی است. به موجب مقررات پیشین، وراث طبقه اول تا سقف 3 میلیون تومان از پرداخت مالیات بر ارث معاف بودند و چنانچه وراث دارای معلولیت یا ازکارافتادگی بودند، این سقف تا 5 میلیون تومان افزایش می‌یافت. اما با حذف ماده ۲۰ قانون مالیات‌های مستقیم، این معافیت‌ها به طور کامل حذف شده‌اند و اکنون تمامی وراث موظف به پرداخت مالیات متعلقه بدون بهره‌مندی از معافیت‌های پیشین هستند.
از سوی دیگر، مدت زمان تعیین‌شده برای ارائه اظهارنامه مالیاتی نیز در قانون جدید افزایش یافته است. در حالی که پیش‌تر وراث تنها شش ماه پس از فوت متوفی فرصت داشتند نسبت به تسلیم اظهارنامه مالیاتی اقدام کنند، این مهلت اکنون به یک سال افزایش یافته است. با این حال، در صورتی که وراث تا پایان این مدت اقدامی نکنند، مالیات متعلقه به هنگام انتقال یا تحویل اموال به آنان بدون کسر هزینه‌هایی همچون هزینه کفن و دفن دریافت خواهد شد؛ در حالی که در قانون سابق این هزینه‌ها از مالیات کسر می‌گردید.
تغییر مهم دیگر در این اصلاحیه، مربوط به مبنای ارزش‌گذاری دارایی‌های متوفی است. در گذشته، ملاک محاسبه مالیات بر ارث، ارزش دارایی‌ها در زمان فوت متوفی بود؛ اما طبق مقررات جدید، ارزش روز اموال در زمان انتقال یا تحویل آن‌ها به وراث، مبنای محاسبه مالیات قرار می‌گیرد. این تغییر، با هدف انعکاس دقیق‌تر ارزش واقعی اموال و تطبیق آن با شرایط اقتصادی روز انجام شده است.
همچنین ماده 31 قانون مالیات‌های مستقیم که اخذ گواهی تسلیم اظهارنامه مالیاتی را به‌عنوان شرط دریافت گواهی انحصار وراثت الزامی می‌دانست، در اصلاحیه جدید حذف شده است. به‌موجب این تغییر، شوراهای حل اختلاف می‌توانند بدون دریافت گواهی تسلیم اظهارنامه، مستقیماً اقدام به صدور گواهی حصر وراثت برای متقاضیان نمایند.
در نهایت، در قانون پیشین، بانک‌ها، شرکت‌ها، موسسات مالی و سایر اشخاص حقوقی موظف بودند ظرف یک ماه از اطلاع از فوت متوفی، گزارش دقیقی از اموال او نظیر وجوه نقد، سهام، سفته و سایر دارایی‌ها را به اداره مالیاتی ارائه دهند. اما در قانون جدید، این الزام برداشته شده و چنین اشخاصی تنها پس از دریافت گواهی پرداخت مالیات، مجاز به اعلام و تحویل اموال متعلق به متوفی خواهند بود.
در مجموع، اصلاحات صورت گرفته در قانون مالیات بر ارث با هدف افزایش شفافیت، تسهیل فرایند انتقال دارایی‌ها و کاهش فشارهای اداری و مالی بر دوش وراث، گامی موثر و کارآمد در بهبود نظام مالیاتی کشور به شمار می‌رود. بهره‌گیری از راهنمایی‌های حرفه‌ای، به‌ویژه از طریق خدمات مالی تخصصی در رشت، و همچنین شناخت دقیق مفاهیم کلیدی مانند «صورت معاملات فصلی چیست؟»، برای تمامی ذی‌نفعان، نقش مهمی در رعایت مقررات و پیشگیری از بروز مشکلات احتمالی ایفا می‌کند.
جمع‌بندی
مالیات بر ارث، نه‌فقط یک الزام قانونی، بلکه بخشی از فرایند رسمی انتقال دارایی‌ها پس از فوت افراد است که نیازمند دقت، آگاهی و اقدام به‌موقع از سوی وراث می‌باشد. آشنایی با قوانین مربوط به ارث، طبقات وراث، نرخ‌های مالیاتی، معافیت‌ها و روند جدید اظهارنامه مالیاتی، می‌تواند نقش بسزایی در تسهیل و تسریع امور داشته باشد. همان‌طور که در این مقاله بررسی شد، اصلاحات اخیر در قانون مالیات‌های مستقیم از سال 1395 به بعد، گامی مهم در جهت ساده‌سازی فرایندها و جلوگیری از سردرگمی‌های گذشته بوده است.
اگر به‌زودی با موضوع تقسیم ارث یا دریافت دارایی‌های متوفی مواجه هستید، اطلاع دقیق از مقررات مالیاتی می‌تواند از بروز هزینه‌ها و مشکلات پیش‌بینی‌نشده جلوگیری کند. بنابراین، توصیه میشود پیش از هرگونه اقدام، با مشاوران حقوقی یا کارشناسان مالیاتی مشورت کرده و از تسلیم به‌موقع اظهارنامه مالیات بر ارث غافل نشوید.
با توجه به اهمیت این موضوع در روند قانونی انتقال اموال، مطالعه این مقاله می‌تواند برای خانواده‌ها، وکلا، حسابداران و حتی فعالان حوزه نقل و انتقالات املاک و سهام، مفید و کاربردی باشد. آن را ذخیره کرده و در اختیار دیگران نیز قرار دهید؛ چرا که دانستن این نکات، در بزنگاه‌های حساس زندگی، راهگشا خواهد بود.
