تعریف انواع مالیات در قانون مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم
در ساختار نظام مالیاتی کشور ما، درآمد دولت از دو شاخه‌ی اصلی و بنیادین تامین میشود: مالیات مستقیم و مالیات غیرمستقیم. هر یک از این دو، دنیایی از زیرمجموعه‌ها و شیوه‌های گوناگون دریافت را در بر می‌گیرند که نقشی مهم در تامین منابع مالی کشور ایفا می‌کنند.
مالیات مستقیم، که گاه از آن با عنوان‌هایی چون «مالیات بر درآمد» یا «مالیات عملکرد» یاد میشود، مالیاتی است که به‌طور مستقیم از دارایی‌ها، سود فعالیت‌های اقتصادی یا درآمد اشخاص حقیقی، حقوقی و شرکت‌ها گرفته میشود. این نوع مالیات، رابطه‌ای شفاف و مستقیم میان دولت و مودی برقرار می‌کند و بر اساس توان مالی افراد و نهادها تعیین می‌گردد.
در سوی دیگر، مالیات غیرمستقیم قرار دارد؛ مالیاتی پنهان و نامحسوس که در دل قیمت کالاها و خدمات نهفته است و در نهایت، مصرف‌کننده‌ی نهایی بار اصلی آن را بر دوش می‌کشد. به‌همین‌رو، این نوع مالیات را با نام‌هایی چون «مالیات بر ارزش افزوده» یا «مالیات بر مصرف» نیز می‌شناسند. مالیاتی که نقش پررنگی در گردش مالی کشور دارد و بخشی از هزینههای عمومی را پوشش می‌دهد.
انواع مالیات مستقیم
مالیات مستقیم یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی دولت‌هاست که به‌طور مستقیم از اشخاص حقیقی و حقوقی دریافت میشود. این نوع مالیات بر اساس توان مالی و واقعیات اقتصادی افراد و نهادها تعیین می‌گردد و به‌صورت شفاف از منبع درآمد یا دارایی آنها اخذ میشود. مالیات مستقیم به‌طور کلی به دو بخش اصلی تقسیم میشود: مالیات بر درآمد و مالیات بر دارایی، که هرکدام دارای کاربردها و زیرمجموعه‌های خاص خود هستند.
انواع مالیات بر درآمد
این دسته از مالیات، بر پایه‌ی میزان درآمد افراد یا نهادها وضع میشود و شامل زیرمجموعه‌های زیر است:
مالیات بر درآمد حقوق
مالیات بر درآمد حقوق، یکی از رایج‌ترین انواع مالیات مستقیم است که به حقوق و دستمزد افرادی تعلق می‌گیرد که در بخش‌های دولتی یا خصوصی مشغول به کار هستند. زمانی که میزان حقوق دریافتی یک فرد از حد معینی که در قانون مشخص شده فراتر رود، بخشی از آن مشمول مالیات میشود. در این حالت، کارمند یا کارگر موظف است سهم تعیین‌شده‌ای از درآمد خود را به عنوان مالیات به دولت پرداخت کند. این مالیات، به‌نوعی سهم هر فرد شاغل در تامین هزینههای عمومی و توسعه زیرساخت‌های کشور به شمار می‌رود.
مالیات بر درآمد املاک
یکی از شاخه‌های مالیات بر درآمد، مالیاتی است که به مالکان املاک تعلق می‌گیرد؛ افرادی حقیقی یا حقوقی که از راه اجاره دادن ملک خود، درآمدی به دست می‌آورند. بر اساس قانون مالیات‌های مستقیم، وقتی فردی ملکی را اجاره می‌دهد، موظف است بخشی از درآمد حاصل از اجاره را به‌عنوان مالیات پرداخت کند.
در محاسبه این مالیات، تنها 75 درصد از کل اجاره دریافتی مشمول مالیات است؛ چراکه قانون‌گذار با در نظر گرفتن استهلاک ملک و هزینههای احتمالی مانند تعمیرات و نوسازی پس از تخلیه مستاجر، 25 درصد باقی‌مانده را از مالیات معاف کرده است. میزان دقیق مالیات بر اساس همین 75 درصد، توسط اداره مالیات تعیین و اعلام میشود.
به بیان ساده‌تر، مالیات بر درآمد املاک تلاشی است برای برقراری عدالت مالی و مشارکت صاحبان ملک در تامین هزینههای عمومی کشور، بدون نادیده گرفتن استهلاک و هزینههای جانبی نگهداری املاک.
مالیات بر درآمد مشاغل (اشخاص حقیقی)
افرادی که صاحب شغل یا کسب‌وکار مستقل هستند و به نام خود فعالیت اقتصادی انجام می‌دهند، در نگاه سازمان امور مالیاتی به‌عنوان اشخاص حقیقی شناخته میشوند. این افراد، از محل فعالیت شغلی خود درآمد کسب می‌کنند و پس از کسر هزینههای مرتبط با کسب‌وکارشان، موظف‌اند بابت سود خالص باقی‌مانده، مالیات پرداخت کنند.
در واقع، چون تمام سود حاصل از فعالیت، به خود فرد تعلق دارد، قانون این بخش از درآمد را مشمول مالیات دانسته است. از فروشنده‌های خرد گرفته تا پزشکان، هنرمندان، تعمیرکاران و صاحبان مغازه‌ها، همگی در این گروه قرار می‌گیرند و موظف‌اند سهم منصفانه‌ای از درآمد خود را در جهت توسعه‌ی کشور بپردازند.
مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی
اشخاص حقوقی، همان شرکت‌ها و موسساتی هستند که با هدف انجام فعالیت‌های اقتصادی، تولیدی یا خدماتی تشکیل میشوند و از محل این فعالیت‌ها درآمد کسب می‌کنند. این نهادها معمولاً دارای ساختاری سازمان‌یافته‌اند که شامل اعضای هیئت‌مدیره، مدیران و کارکنان میشود.
بر اساس ماده 105 قانون مالیات‌های مستقیم، تمامی درآمدهای حاصل از فعالیت‌های انتفاعی اشخاص حقوقی چه در داخل کشور و چه از منابع خارجی مشمول مالیات است. به عبارت دیگر، شرکت‌ها موظف‌اند درصد مشخصی از سود خود را به‌عنوان مالیات به دولت بپردازند. فرایند تهیه و ارسال اظهارنامه مالیاتی و نگهداری اسناد مالی برای این دسته اهمیت زیادی دارد.
برای محاسبه این مالیات، شرکت‌ها باید اطلاعات مالی دقیق خود را در قالب اظهارنامه مالیاتی، ترازنامه، صورت‌های سود و زیان و سایر اسناد مرتبط، به سازمان امور مالیاتی ارائه دهند. پس از بررسی این مستندات، مبلغ نهایی مالیات تعیین میشود.
در حال حاضر، نرخ عمومی مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی معادل 25 درصد سود خالص آن‌هاست. البته در موارد خاص، ممکن است نرخ مالیات برای برخی شرکت‌های کوچک‌تر یا با درآمد محدود، کاهش یابد.
این مالیات، نمادی از مشارکت شرکت‌ها در تامین هزینههای عمومی کشور و مسئولیت‌پذیری اقتصادی در قبال جامعه است.
مالیات بر درآمد اتفاقی
درآمد اتفاقی به آن دسته از مبالغی گفته میشود که بدون انجام کار یا فعالیت اقتصادی مشخص نصیب فرد می‌گردد؛ مانند هدایا، جوایز، یا وامهای بلاعوض. از آنجا که این درآمد از مسیر تلاش مستقیم فرد به دست نیامده، مشمول مالیات میشود و با عنوان «مالیات بر درآمد اتفاقی» شناخته شده است.
اگر این درآمد به‌صورت نقدی باشد، مالیات آن طبق نرخ روز محاسبه میشود؛ اما در صورتی که غیر نقدی دریافت شود، ارزش ریالی آن مشخص شده و مالیات متناسبی بر آن تعلق می‌گیرد. در نهایت، میزان این مالیات بسته به مبلغ درآمد توسط سازمان امور مالیاتی کشور تعیین می‌گردد.
انواع مالیات بر دارایی
مالیات سالانه املاک
مالیات سالانه املاک، نوعی از مالیات مستقیم است که هر سال بر اساس ارزش روز دارایی‌های ملکی افراد، از آنها دریافت میشود. اگر نیاز به راهنمایی درباره طریقه نوشتن اظهارنامه مالیاتی و ثبت این نوع دارایی دارید، استفاده از خدمات مشاوره تخصصی ثبت گلسار توصیه میشود. این مالیات شامل املاک مسکونی، تجاری، اداری یا سایر انواع ملک میشود که در مالکیت اشخاص حقیقی یا حقوقی قرار دارند، حتی اگر آن ملک درآمدزا نباشد (مثلاً اجاره داده نشده باشد).
در واقع، دولت با دریافت این مالیات، مالکان را به استفاده بهینه از دارایی‌های ملکی و جلوگیری از احتکار یا خالی نگه‌داشتن ملک‌ها تشویق می‌کند. هدف اصلی این نوع مالیات، افزایش عدالت مالی، کنترل بازار مسکن، و تامین منابع برای خدمات عمومی شهری است.
میزان این مالیات معمولاً بر اساس ارزش روز ملک و موقعیت جغرافیایی آن توسط سازمان‌های مربوطه محاسبه میشود و ممکن است در شهرهای مختلف، نرخ‌های متفاوتی داشته باشد.
مالیات بر خانه‌های خالی
به‌منظور جلوگیری از احتکار مسکن و افزایش بهره‌وری در استفاده از املاک، از سال 1394 قانونی به اجرا درآمد که بر اساس آن، خانه‌هایی که برای مدت بیش از یک سال بدون سکنه باقی بمانند، مشمول مالیات میشوند. این قانون به‌ویژه در کلان‌شهرها اجرا شده و هدف آن، فعال‌سازی املاک بلااستفاده و عرضه آنها به بازار مسکن است؛ اقدامی که می‌تواند به تعادل قیمت‌ها و بهبود دسترسی مردم به خانه کمک کند.
مالیات بر زمینهای بایر
زمین‌هایی که روزگاری مورد استفاده بوده‌اند اما اکنون به حال خود رها شده‌اند، در دسته‌ی اراضی بایر قرار می‌گیرند. قانون‌گذار برای جلوگیری از راکد ماندن این منابع ارزشمند، مالیات بر زمینهای بایر را در نظر گرفته است. مالکان این زمینها، موظف‌اند به‌دلیل عدم بهره‌برداری از ملک، سهمی به دولت بپردازند؛ چرا که توسعه پایدار اقتصادی در گرو استفاده موثر از تمام ظرفیت‌های شهری و زمینی کشور است.
مالیات بر ارث
با فوت یک شخص، دارایی‌هایی از او برجای می‌ماند که میان ورثه تقسیم میشود. اما، پیش از این تقسیم، وراث باید به سازمان امور مالیاتی مراجعه و اظهارنامه مالیات بر ارث را تکمیل کنند.
در روند محاسبه مالیات، ابتدا هزینه‌هایی مانند کفن و دفن، بدهی‌های متوفی و برخی معافیت‌های قانونی کسر میشود. سپس، با ارزش‌گذاری دقیق اموال منقول و غیرمنقول و تعیین سهم هر یک از وراث، میزان مالیات قابل پرداخت برای هر وارث مشخص خواهد شد. این فرایند، پلی است میان انضباط مالی و انتقال قانونی مالکیت.
مالیات بر حق تمبر
یکی از قدیمی‌ترین انواع مالیات، مالیات حق تمبر است؛ مالیاتی که هنگام الصاق و باطل کردن تمبر بر روی اسناد رسمی و مدارک قانونی دریافت میشود. صاحبان کسب‌وکارها، شرکت‌ها و اشخاص دارای پروانه فعالیت، برای رسمی شدن قراردادها، چک‌ها، سفته‌ها و سایر اسناد خود، ملزم به پرداخت این نوع مالیات هستند. حق تمبر، در واقع تضمینی قانونی برای رسمیت بخشیدن به اسناد مالی و تجاری محسوب میشود.
تفاوت مالیات مستقیم و غیر مستقیم
در نظام مالیاتی، مالیات مستقیم و مالیات غیرمستقیم هر یک ویژگی‌ها، تاثیرات و پیامدهای خاص خود را دارند.
- از نظر طرف پرداخت‌کننده، در مالیات مستقیم، این خود شخص (اعم از حقیقی یا حقوقی) است که به‌طور مستقیم با دولت تسویه می‌کند؛ مانند مالیات بر درآمد که پرداخت آن بر عهده‌ی فرد یا شرکت صاحب درآمد است. در مقابل، در مالیات غیرمستقیم، بار مالیاتی به مصرف‌کننده نهایی منتقل میشود؛ برای نمونه، مالیات بر ارزش افزوده که در قیمت کالاها و خدمات گنجانده میشود و در نهایت توسط خریدار پرداخت می‌گردد.
- در زمینه‌ی امکان فرار مالیاتی نیز تفاوت‌هایی وجود دارد. مالیات مستقیم به‌دلیل نیاز به ارائه اسناد مالی و درآمدی، گاهی با روش‌هایی مانند عدم شفافیت حساب‌ها یا گزارش‌دهی ناقص، قابل اجتناب است. در حالی که مالیات غیرمستقیم تقریباً غیرقابل گریز است، چراکه به‌صورت خودکار و ناگزیر در فرایند خرید کالا یا خدمات اعمال میشود.
- از نظر تاثیر بر تورم، مالیات مستقیم با کاهش قدرت خرید بخشی از جامعه، می‌تواند به کنترل تقاضا و در نتیجه کاهش فشار تورمی کمک کند. اما مالیات غیرمستقیم، به‌دلیل افزایش هزینه نهایی کالاها و خدمات، ممکن است به افزایش سطح عمومی قیمت‌ها و در نتیجه تشدید تورم منجر شود.
- در بُعد تشویق یا کاهش پس‌انداز، مالیات مستقیم معمولاً به نفع پس‌انداز عمل می‌کند، زیرا فرد تمایل دارد درآمد مشمول مالیات را مدیریت کرده و بخشی از آن را کنار بگذارد. از سوی دیگر، مالیات غیرمستقیم با افزایش هزینههای مصرف، قدرت پس‌انداز را کاهش داده و افراد را بیشتر به مصرف سوق می‌دهد.
- از منظر شمول مالیاتی نیز تفاوت‌هایی دیده میشود. مالیات مستقیم تنها شامل کسانی میشود که درآمد یا دارایی‌شان از یک حد مشخص فراتر رفته باشد؛ در نتیجه، افراد با درآمد پایین از آن معاف‌اند. اما مالیات غیرمستقیم همه افراد جامعه را شامل میشود؛ چرا که هر فردی که کالایی می‌خرد یا از خدماتی استفاده می‌کند، این نوع مالیات را نیز به‌طور ضمنی پرداخت می‌نماید.
در مجموع، هر یک از این دو نوع مالیات، با نقش‌ها و اثرگذاری متفاوت، در کنار یکدیگر مکمل نظام مالیاتی کشور هستند و در تنظیم رفتار اقتصادی شهروندان، تامین منابع مالی دولت، و شکل‌دهی به الگوهای مصرف و سرمایه‌گذاری تاثیرگذارند. در مسیر انجام امور مالیاتی و قانونی، بهره‌گیری از خدمات مالی و مالیاتی در رشت و سایر شهرها و همچنین، خدمات مالی تخصصی در رشت به شما کمک می‌کند با خیال آسوده اظهارنامه‌های خود را تکمیل و ارسال کنید.
جمع‌بندی
در این مقاله، با نگاهی دقیق و ساختاریافته، انواع مالیات‌ها در نظام مالیاتی ایران را مورد بررسی قرار دادیم؛ از مالیات‌های مستقیم مانند مالیات بر درآمد حقوق، مشاغل، املاک و شرکت‌ها گرفته تا مالیات‌های غیرمستقیم نظیر مالیات بر ارزش افزوده و حق تمبر. همچنین، با دسته‌بندی مالیات‌ها به دو محور «بر درآمد» و «بر دارایی» تلاش شد تا سازوکار دریافت و تاثیرات آنها بر افراد، کسب‌وکارها و اقتصاد کشور به زبان ساده و کاربردی توضیح داده شود.
در کنار معرفی انواع مالیات، به تفاوت‌های اساسی میان مالیات مستقیم و غیرمستقیم، آثار آنها بر تورم، پس‌انداز، مصرف و عدالت اقتصادی نیز پرداخته شد. این مقایسه‌ها به ما کمک می‌کنند درک بهتری از نقش مالیات در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی داشته باشیم.
در نهایت، این مقاله می‌کوشد نه‌تنها اطلاعاتی فنی و قانونی در اختیار مخاطب قرار دهد، بلکه بینشی روشن نسبت به چرایی پرداخت مالیات و تاثیر آن بر آینده اقتصادی کشور و جامعه ایجاد کند. اگرچه پرداخت مالیات ممکن است در نگاه اول یک وظیفه مالی تلقی شود، اما در واقع، مشارکتی اجتماعی و نقشی موثر در ساختن زیرساخت‌های پایدار، عدالت مالی و رفاه عمومی به شمار می‌رود.
